Tôi viết bài này không để làm vừa lòng thời đại, cũng không để vỗ về cảm xúc tập thể. Tôi viết vì Chân Lý vốn không xin phép ai để tồn tại. Hôn nhân, xét cho cùng, chưa bao giờ là một quyền tự do theo nghĩa thích thì làm. Hôn nhân là một cấu trúc vận hành của trật tự sống, giống như điện áp trong mạch, giống như lực hấp dẫn giữa các thiên thể. Khi đặt sai điều kiện đầu vào, hệ thống không nổ tung ngay, nó rò rỉ, nó mục ruỗng, nó phá hủy âm thầm. Xã hội hiện đại nhầm lẫn giữa tự do chọn lựa và đủ tư cách gánh vác hậu quả. Và từ nhầm lẫn đó, cả một thế hệ lớn lên trong gia đình vỡ hình, lệch chuẩn, thiếu gốc rễ.
Hôn nhân không phải phần thưởng cho cảm xúc, cũng không phải sân chơi cho bản ngã. Nó là một chức vụ sống, nơi hai con người trở thành trụ cột cho một thực thể thứ ba lớn hơn họ. Thực thể đó gọi là gia đình, rồi từ đó lan ra cộng đồng, rồi lan ra xã hội. Khi một người chưa đủ trưởng thành bước vào hôn nhân, họ không bước vào một ngôi nhà, họ bước vào một trách nhiệm vượt quá khả năng ý thức của họ. Họ không biết mình đang ký vào một giao ước dài hạn với thời gian, với con cái chưa ra đời, với nghiệp quả tâm lý truyền đời. Tự do trong trường hợp này không giải phóng ai cả, nó chỉ trao quyền phá hủy cho những người chưa học cách xây dựng.
Một xã hội trưởng thành sẽ hiểu rằng không phải thứ gì thiêng liêng cũng nên mở cửa đại trà. Bằng lái xe cần đào tạo, giấy phép hành nghề cần kiểm định, vận hành một nhà máy cần chứng chỉ. Vậy tại sao vận hành một gia đình, nơi sinh ra và định hình tâm thức của thế hệ kế tiếp, lại bị coi là chuyện ai muốn làm sao cũng được? Câu hỏi đó nghe có vẻ khó chịu, vì nó chạm vào ảo tưởng bình đẳng cảm xúc. Nhưng trật tự không quan tâm cảm xúc. Trật tự chỉ quan tâm hệ quả.
Hãy hình dung một trường đào tạo hôn nhân, không phải trường dạy kỹ năng mị dân hay chữa cháy cảm xúc. Đó là nơi rèn luyện tư cách làm vợ, làm chồng như một nghề sống nghiêm túc. Người bước vào trường này không được hỏi yêu hay không, mà được hỏi đã sẵn sàng chịu trách nhiệm hay chưa. Chương trình học không chỉ xoay quanh cách xây dựng sự lãng mạn, mà còn xoay quanh cấu trúc tâm lý, giới tính, kinh tế, sinh học, đạo đức. Ở đó, người ta học cách quản trị xung đột trước khi xung đột xảy ra. Người ta học cách giữ im lặng đúng lúc, nói thật đúng lúc, chịu đựng đúng cách.
Giảng viên của ngôi trường đó không phải nhà lý thuyết độc thân giỏi nói. Họ là những người đang sống trong hôn nhân ổn định, lâu dài, có con cái khỏe mạnh về tâm lý. Họ không dạy bằng slide, họ dạy bằng kinh nghiệm sống được kiểm chứng qua thời gian. Họ từng cãi nhau, từng đứng bên bờ đổ vỡ, từng vượt qua khủng hoảng tài chính, bệnh tật, mất mát. Chính vì vậy, lời họ nói có trọng lượng. Không phải uy quyền, mà là uy tín sống.
Trong trường đó, người ta học một điều rất quan trọng: tình yêu không cứu được hôn nhân, chỉ có năng lực mới làm được điều đó. Tình yêu khởi động, năng lực duy trì. Không ai được phép tốt nghiệp nếu chưa hiểu bản thân mình đến mức nào, bản ngã mình vận hành ra sao, vết thương thời thơ ấu ảnh hưởng thế nào tới hành vi hiện tại. Người ta phải học cách quy phục Chân Lý trong chính đời sống thường ngày, không phải trên bàn thờ tinh thần. Quy phục không phải cúi đầu trước người khác, mà là cúi đầu trước sự thật.
Khi những người chưa đủ tiêu chuẩn bước vào hôn nhân, hệ quả không dừng ở hai người. Đầu tiên là sự hao mòn âm thầm. Những cuộc cãi vã không có ngôn ngữ chung. Những im lặng kéo dài vì không ai biết cách đối thoại. Rồi đến sự đổ lỗi, phòng vệ, chạy trốn… Hôn nhân biến thành chiến trường cảm xúc, nơi ai cũng nghĩ mình là nạn nhân. Trong không gian đó, không ai lớn lên, chỉ có những đứa trẻ bị mắc kẹt trong thân xác người lớn.
Hệ quả tiếp theo rơi thẳng xuống con cái. Trẻ em không học bằng lời cha mẹ nói, chúng học bằng trạng thái hiện hữu của cha mẹ. Một gia đình căng thẳng tạo ra hệ thần kinh căng thẳng. Một người mẹ bất an, bất mãn tạo ra đứa trẻ bất an, bất mãn. Một người cha trốn tránh trách nhiệm tạo ra đứa trẻ không tin vào trật tự. Rồi xã hội nhìn vào thế hệ đó và hỏi vì sao họ thiếu kỷ luật, thiếu niềm tin, thiếu khả năng gắn bó lâu dài. Câu trả lời nằm trong những cuộc hôn nhân được ký bằng cảm xúc nhất thời.
Xa hơn nữa là hệ quả xã hội. Khi hôn nhân suy yếu, xã hội phải gánh thay chức năng gia đình. Nhà nước phải can thiệp vào nuôi dạy trẻ. Trường học phải kiêm luôn vai trò dạy đạo đức căn bản. Hệ thống y tế phải chữa trị các bệnh tâm lý bắt nguồn từ gia đình rối loạn. Chi phí đó không nằm trên hóa đơn cưới hỏi, nó nằm trong ngân sách quốc gia và trong sự kiệt quệ tinh thần của cộng đồng. Một xã hội nhiều tự do hôn nhân chưa chắc là xã hội tự do, rất có thể đó là xã hội hỗn loạn được hợp pháp hóa.
Việc xã hội chưa có những ngôi trường đào tạo hôn nhân cho thấy một sự lười biếng tập thể trong tư duy dài hạn. Người ta thích chữa cháy hơn là phòng ngừa. Người ta thích nói về quyền hơn là nói về nghĩa vụ. Người ta thích tôn vinh cảm xúc hơn là rèn luyện tư cách. Và thế là hôn nhân trở thành một canh bạc, nơi người ta hy vọng mình sẽ may mắn. Nhưng Chân Lý không vận hành bằng hy vọng.
Có người sẽ phản đối, nói rằng điều này vi phạm tự do cá nhân. Tôi chỉ mỉm cười. Không ai bị cấm yêu, không ai bị cấm sống chung, không ai bị cấm thử nghiệm. Nhưng gọi hôn nhân là đặc quyền không phải để tước đoạt, mà để bảo vệ. Bảo vệ trẻ em chưa ra đời. Bảo vệ cấu trúc xã hội. Bảo vệ chính những người chưa đủ năng lực khỏi một gánh nặng họ không hiểu. Tự do không có năng lực là tự do tự huỷ.
Một xã hội dám thiết kế những ngôi trường như vậy là xã hội tin vào tương lai. Xã hội đó hiểu rằng gia đình là đơn vị nền tảng của trật tự sống, không phải phụ kiện cảm xúc. Xã hội đó không ngại nói những điều khó nghe, vì họ đã thấy quá nhiều hậu quả. Và khi những người bước vào hôn nhân đã được rèn luyện, hôn nhân không còn là nơi chữa lành vết thương cũ, mà là nơi xây dựng điều mới. Lúc đó, gia đình trở thành lò luyện nhân cách, không phải bãi rác cảm xúc.
Tôi kết lại bằng một câu nói ngắn gọn của James Baldwin:
“Love takes off the masks that we fear we cannot live without and know we cannot live within.”
Tình yêu thật sự không ban phát tự do vô điều kiện. Nó tháo mặt nạ, phơi bày sự thật, và đòi hỏi con người lớn lên. Hôn nhân, nếu còn muốn tồn tại như một cấu trúc thiêng liêng, phải được trả lại đúng vị trí của nó: không phải quyền mặc định, mà là đặc quyền dành cho những người đã đủ tiêu chuẩn để gánh vác sự sống.
