Mạnh dạn để viết

*Photo: by Triết Học Đường Phố

Triết gia Immanuel Kant nói: “Ngòi bút là thần linh của pháp quyền”, suy rộng ra ý nghĩa của câu nói đó, ta thấy ngòi bút còn là nơi thể hiện sức mạnh, phẩm chất, tinh thần và đức hạnh của người viết. Do lối viết của nhiều người khác nhau, nên nhiều khi chỉ cần nhìn vào cách viết của người nào đó ta cũng có thể suy đoán được kiến thức, tính tình, sự cẩn trọng hay khiêm tốn trong các câu chữ. Hay nói cách khác, ngòi bút chính là cái phản ánh của tác giả.

Theo một thống kê không chính thức, và tôi tin là nó chính xác, tính bình quân đầu người ở nước ta chỉ đọc vẻn vẹn một quyển sách/năm, một con số quá nhỏ so với các nước khu vực, chứ chưa dám so với các nước văn minh trên thế giới. Đó là về đọc sách, còn về viết sách thì sao? Chắc chắn đó sẽ là một con số nhỏ khủng khiếp mà nếu có điều tra thì ta còn phải giật mình hơn.

Ví dụ một quốc gia rất nhỏ bé nhưng thịnh vượng trên thế giới là Iceland, với dân số chỉ khoảng 300 nghìn người nhưng số lượng đầu sách xuất bản hàng năm rất lớn, tính trung bình cứ 10 người dân thì có một nhà văn. Ngược lại quá khứ, trong thời đại Khai sáng ở phương Tây, thời đại mà toàn bộ phương Tây chuyển mình, đại nhảy vọt so với phương Đông của ta, tính trung bình mỗi một xã nhỏ của Pháp đều có một nhà xuất bản, sách báo được xuất bản rất nhiều, rất nhiều cây viết đã truyền bá tư tưởng của mình ra ngoài thông qua những cuốn sách đó.

Ở nước ta ngày nay, số lượng nhà xuất bản có thể nói là rất ít, chỉ có vài nhà xuất bản lớn, nhưng sách của họ cũng chủ yếu là các sách nổi tiếng của nước ngoài được dịch theo nhu cầu của thị trường đọc, những tác giả mới thường tắt ngấm sau một vài sự hắt hủi của người đọc, và cứ thế người ta viết ngày càng ít hơn. Được sống trong một xã hội được coi là dân chủ và tự do, nơi có nhiều phương tiện hỗ trợ thuận lợi để viết, vậy mà có quá nhiều nguyên nhân khiến khiến ta không thể viết, không dám viết hay không biết cách viết.

Thêm nữa con người chạy theo giá trị vật chất quá nhiều, những quyển sách làm đẹp tâm hồn ít được ngó ngàng tới, những thứ được coi là nghệ thuật bị bỏ rơi, sách viết cẩu thả, nội dung hời hợt nhưng hợp thời lại là thứ được độc giả chú ý hơn cả. Giáo dục ngày càng ít đi những người bên xã hội, nhà văn hay những cây bút ít dần về số lượng và chất lượng.

Ta nhận thấy rằng bản thân chính chúng ta viết quá ít và quá sơ sài. Thư điện tử, chat, tin nhắn là những tiện ích trong cuộc sống hằng ngày, giúp đỡ ta nhiều nhưng những hậu quả nó gây ra cũng không nhỏ, nó vô tình khiến ta cẩu thả hơn, nhạt nhẽo hơn, những câu từ hay, bóng bẩy dường như biến mất, cái lối bình dân hóa xâm nhập vào hầu như tất cả mọi người, cái trừu tượng dần mất đi thay vào cái cụ thể. Những buổi nói chuyện dần trở nên ngắn ngủi và nhạt nhẽo dần, hay nói cách khác, chúng ta không biết nói chuyện mà chỉ thích tranh luận, không biết trình bày mà chỉ thích bình luận.

Những bức thư tay cũng biến mất. Chưa bao giờ tôi thấy tình yêu lại kém lãng mạn như bây giờ, những vần thơ hay, những lời có cánh trong những bức thư tay của chàng gửi nàng đã mất hẳn. Mọi người yêu thơ tình Xuân Diệu nhưng cư xử lại khác với thơ, nhiều người coi là sến, là trên mây.

Có lần một bạn sinh viên năm thứ ba học sư phạm hỏi tôi từ “huyễn hoặc” nghĩa là gì? Một bạn khác hỏi từ “vô minh”? Những cô giáo, thầy giáo tương lai mà hỏi những từ như vậy! Ôi, quả các bạn có không biết thật thì bao nhiêu công lao soạn từ điển của cha ông ta, bao nhiêu sách báo xuất bản đổ xuống sông xuống biển cả. Chỉ đọc còn không chịu đọc, thì viết thế nào được.

Những người được coi là thành phần trí thức nhất, các giáo sư tiến sĩ, không ít người lấy những luận văn của người khác trên mạng, sao chép phần lớn kiến thức và câu chữ rồi coi đó là của mình, bảo sao các bạn trẻ lại không làm vậy. Mọi thứ đã có sẵn, chỉ việc bê về, chỉnh sửa chút xíu cho phù hợp. Chính thói lười suy nghĩ dẫn đến việc lười viết, lười viết dẫn đến việc lấy toàn bộ của người khác làm thành của mình.

Thực ra viết sách không hề khó khăn như nhiều người vẫn nghĩ, về cơ bản, quyển sách là tập hợp những ý tưởng rời rạc thành một mục đích chung của tác giả, những ghi chép nhỏ, những bài luận ngắn, hay những cảm xúc ngắn ngủi được ghi lại thành câu văn được xâu chuỗi lại thành một thể thống nhất. Nếu muốn bắt đầu, đầu tiên ta nên bắt đầu với việc viết những bài viết ngắn, hay những suy nghĩ từ trải nghiệm để tăng dần khả năng của mình lên dần, sau khi có những bước tiến rõ rệt, ta xác định mục đích rồi cũng có thể viết được quyển sách cho chính mình.

Điểm lợi đầu tiên của việc viết ra là tăng kỹ năng viết lách, một con người được đánh giá cao ở khả năng trau chuốt ngôn từ của mình. Khi được là đại diện, những ngôn từ của ta còn là bộ mặt của gia đình, đoàn thể hay của cả đất nước, dân tộc, khó mà để những câu văn cẩu thả có thể hiện diện trong đó.

Ngày nay, hùng biện là một phương tiện quan trọng để đạt được sự chấp thuận của người nghe, tuy nhiên để có thể hùng biện tốt, ngoài chất giọng, điệu bộ và cách truyền đạt, những lời lẽ trong bài hùng biện lại mới có tính chất quan trọng hơn cả. Một người muốn thuyết phục được những người khác cần thiết ở tất cả các yếu tố đó.

Thêm nữa, viết ra sẽ tăng khả năng ghi nhớ kiến thức. Trong những cuốn sách về tự học của học giả Nguyễn Hiến Lê, ông khuyên chúng ta nên viết (hoặc dịch) sách vì làm như thế sẽ ghi nhớ kiến thức lâu hơn, nếu chỉ đọc thôi kiến thức chúng ta sẽ nhanh chóng mất đi. Khi đọc một quyển sách hay nào đó, ta nên luôn có một quyển vở ghi chép những ý hay để sau này ta có thể xâu chuỗi lại dễ dàng hơn.

Quả thực, khi suy nghĩ về một chủ đề nào đó, trong đầu ta có thể hình dung hàng trăm ý nghĩ khác nhau, nhưng đến khi đặt bút xuống viết những suy nghĩ đó cho liền mạch thì ta mới thấy nó khó khăn đến nhường nào. Ông nói sẽ thật là sai lầm nếu chỉ đọc mà không viết, kiến thức sẽ nhanh chóng bị lãng quên, khi viết vào, kiến thức sẽ được ghi nhớ lâu hơn. Nhà triết học Schopenhauer cũng cho rằng con người đọc quá nhiều sẽ hạn chế khả năng suy nghĩ và sáng tạo. Có vẻ điều đó là chính xác.

Khi viết ra cũng giúp ta bớt đi những suy nghĩ vô ích. Ta thấy rằng khoảng 80% những suy nghĩ của chúng ta là thừa thãi và vô ích, nó thường có tính chất lan man, liên tục, đôi khi còn có tính siêu hình, và không có điểm dừng. Nó khác với những tưởng tượng mang tính sáng tạo và thiết thực. Nếu không có sự tập trung lại, ta dễ dàng bị những suy nghĩ đó cuốn theo.

Đúng là nên viết, nhưng vấn đề là viết như thế nào?

Thứ nhất chủ đề viết, ta định viết theo chủ đề nào? Chủ đề triết học thì khô khan, khó viết và cần nhiều kiến thức chiêm nghiệm, thường ở mức trừu tượng nên mức độ phổ biến không rộng khắp. Văn học cần sự trau chuốt câu chữ và tính sáng tạo trong đó. Cảm xúc, suy nghĩ cần sự thành thực và đồng cảm, còn những bài phân tích cần nhiều kiến thức sâu rộng. Việc chọn chủ đề viết là do bạn, ta thấy cái nào phù hợp nhất với mình thì ưu tiên chủ đề đó hơn.

Thứ hai là về câu chữ và lối hành văn, cũng tùy từng thể loại mà câu chữ và cách hành văn sẽ khác nhau. Chúng khác nhau theo vị trí địa lý Đông Tây, ở phương Đông, các câu từ thường tối nghĩa, ngắn gọn, đôi khi chỉ một câu một từ mà có nhiều cách hiểu khác nhau, lối viết này yêu cầu người đọc phải có kiến thức và tự luận ra là chính, cách viết phương Tây cũng đôi khi trừu tượng, nhưng khá rõ ràng và mạch lạc, các đoạn lý giải thường chi tiết, mang nhiều phong cách quý tộc.

Lối viết cũng phân ra theo từng thời đại lịch sử, ngày trước thường viết theo lối ước lệ tượng trưng, độc giả không phải là toàn thể, nhưng ngày nay ta thấy cách viết thường theo hình thức dân chủ, câu văn tương đối dễ hiểu, câu chữ đơn giản, trọng ví dụ. Tất nhiên, vẫn có những trường hợp ngoại lệ như những tác phẩm đạt giải Nobel, tác phẩm siêu hình,… Nhưng ta đang xét xu hướng chung, không bàn chi tiết ở đây.

Mục đích viết là dành cho những đối tượng nào, chỉ viết riêng cho mình ta đọc, cho một người khác đọc, cho đa số đọc hay cho tất cả mọi người đều đọc được. Một bài viết tốt không phải là bài được nhiều người thích đọc nhất, bài được nhiều người thích nhất là bài được nhiều người hiểu nhất, có thể đồng cảm nữa. Như ta đã nói ở trên, cách viết theo hình thức dân chủ thường đơn giản, dễ hiểu và thích đưa ra nhiều ví dụ, những thứ thấy ngay trước mắt làm độc giả tán thành hay phản đối luôn, lối viết này thường dùng để truyền bá tư tưởng ra đa số.

Thật vậy một bài tiểu luận hay sách viết về triết học mà tất cả mọi người đều có thể đọc hiểu được thì đó hẳn là một bài viết không tốt, một bài thơ mà diễn tả đúng cảm xúc tất cả thì chắc chắn không có. Bởi vậy, cứ viết và tự tìm độc giả của chính mình.

Sẽ thật nguy hiểm nếu không có sự phản biện, không một vấn đề nào được đưa ra mà không có sự phán xét của người khác. Một trong những mục đích của thời đại khai sáng là công khai hóa ý kiến của mình lên để cùng trao đổi và phản biện, tư tưởng sẽ chết rục nếu ta cứ giấu mãi trong đầu mà không công khai ra, bởi ý kiến số đông không phải là ý kiến tốt, nhưng một vài ý kiến được chọn lọc trong đó lại hữu ích cho ta.

Một nguyên nhân khiến mọi người không dám công khai ý kiến mình là sợ sai, và có thể bị người khác chửi là ngu, đó hẳn là sự nhút nhát của người viết và sự thái quá của người phản biện, mong mọi người có sự dũng cảm để dám nói và dám viết.

Khi một người nổi tiếng nói lên những triết lý đơn giản, ta coi đó là những câu nói hay và chính xác, nhưng khi một người thân của bạn hay một người bình thường nào đó nói ra câu có ý nghĩa tương tự như vậy, nhiều người lại coi đó là điều ai chẳng biết. Bài viết trên đây về cơ bản là những điều mọi người đều đã biết, tác giả chỉ dũng cảm công khai những ý kiến của mình lên đây để mọi người cùng phê phán, âu cũng là cách để trau dồi thêm khả năng viết và kiến thức của mình. Bài viết chỉ là những ý tổng hợp, không muốn kéo dài ra như một quyển sách mỏng, mong độc giả thông cảm vì những điều bất tiện.

Đời Thừa